<img src=»sestry_fromm.jpg» width=»100» height=»100» alt=»Sestry Fromm» />
Марына Куноўская
На першы погляд, заяўлены запрос — сьмешны i не варты ўвагi. Трасянка, так звычайна мяркуюць, — не мова, а нешта незразумелае, напаўрасійскае-напаўтутэйшае, якiм карыстаюцца тыя, хто саромеецца сваёй беларускасцi, але не можа правiльна размаўляць i па-расійску. Калi ўжо так хочацца адчуць сябе на мейсцы гэных гаротнiкаў, вучыць нiчога не трэба — трэба без усякага ладу блытаць расійскую i беларускую лексыку ды фанэтыку — i атрымаеш.
Значную частку «адраджэнскiх» словаў ён уважае такiмi ж чужымi, як i газетныя расійскiя…
Але гэта тэорыя. На практыцы ж кожны, хто стала карыстаецца любой з названых моваў, i нават шчырыя бiлiнгвы , маюць тыя ж цяжкасцi, калi даводзiцца, што называецца, «размаўляць з народам». Добра, калi вясковыя каранi яшчэ не вельмi далёкiя i «напаўмова» ўспамiнаецца пасля першай чаркi. Калi ж «выйшлi з народу» ўжо твае дзяды i жывыя сваякi нагадаць рэальную трасянку не могуць, кнiжная i «адраджэнская» мова не дапаможа знайсцi паразуменне з «простым чалавекам». Значную частку «адраджэнскiх» словаў ён уважае такiмi ж чужымi, як i газетныя расійскiя. Лiтаратурнай мовай — усё роўна, расійскай цi беларускай — гавораць iнтэлiгенты, якiя, па вызначэнню, страшэнна далёкiя ад народу. I хоць ты вывучы напамяць усяго Купалу, Багдановiча i Караткевiча — табе, адукаванаму, нельга растлумачыць, чаму добра красцi ў суседа-фэрмэра i дрэнна — не абраць iзноў старшынёй калгаса гэтую пачвару, што падтрымлiваюць раённыя ўлады. Ты не ведаеш — i, здаецца, не хочаш ведаць — тутэйшай гаворкi. Ты хочаш, каб усе вучылi тваю. Прабач, у простага чалавека няма часу на гэтую забаву.
Той, хто мовiць трасянкай, не пераблытае вёску i дзярэўню: першае — гэта малая радзiма, нешта дарагое i любае, другое — мейсца, адкуль прыехалi недарэкi-суседзi…
Насамрэч, трасянка значна больш складаная рэч, чым блытанiна расійскай з беларускай. Калi хочаце, гэта спалучэнне лепшага, што ёсць у абедзьвюх мовах. Ну калi не лепшага, то найбольш зручнага для штодзённай камунiкацыi. Таму трасянку можна вучыць, як любую iншую мову. У ёй, скажам, ёсць хата, пакоi ў гатэлi i проста дах над галавой, але няма лiтаратурна названай «кватэры» — ёсць «кварцiра», жытло для гарадзкiх i расійскамоўных. У трасянцы, як у нiводнай з «культурных» моваў, зьмест слова залежыць ад ягонай этымалёгii i ступенi асвоенасцi насельнiцтвам. Напрыклад, той, хто мовiць трасянкай, не пераблытае вёску i дзярэўню: першае — гэта малая радзiма, нешта дарагое i любае, другое — мейсца, адкуль прыехалi недарэкi-суседзi, што не навучылiся нават карыстацца попельнiчкай на агульным калiдоры. Дзярэўня — прастора нiзкай культуры, якая можа знайсцiся i на зусiм гарадзкой вулiцы, прастора, што не мае нiякага дачынення да паходжання тваiх продкаў. Так, у дзярэўнi мовяць той жа трасянкай — але i вада, i сонца там тыя ж — што з таго.
Гэтая мова нарадзiлася зусiм не ў гарадзкiх крамах, дзе вясковаму чалавеку было не ёмка папрасiць кiло цукру ў жонкi расійскага афiцэра, што стаяла за прылаўкам.
Не, гэтая мова нарадзiлася зусiм не ў гарадзкiх крамах, дзе вясковаму чалавеку было не ёмка папрасiць кiло цукру ў жонкi расійскага афiцэра, што стаяла за прылаўкам. Быў бы тавар i была бы карысць гандляваць — а пра тэрмiны як-небудзь бы дамовiлiся. Трасянка лёгка ўзьнiкае за сьвяточным сталом, дзе, як было на гэтай зямлi адвеку, зьбiраюцца i расейцы, i палякi, i беларусы. Магчыма, прадзед расейца Iвана калiсцi жорстка бiўся з прадзедам беларуса Янкi — але ж навошта гэтыя рода-плямённыя разборкi прыстойным людзям. Прыстойным людзям даспадобы ветлiвая размова, калi кожны хоча, каб яго зразумелi лепш, i таму не грэбуе i «чужамоўнымi» словамi. Расіец, што жыве ў беларускай вёсцы дзясятак-другi гадоў, можа асвоiць трасянку не горш, чым яго сусед-беларус. Праўда, беларусы больш схiльныя «асымiляваць» што нi трапiць на язык — але што дрэннага у ветлiвасцi? Каб не яна, белых блiноў ды чорнай iкры мы бы не ведалi да гэтай пары: чалавек спажывае толькi тое, чаму можа даць iмя.
…Калiсцi мне раптам захацелася вывучыць тарашкевiцу. Ну, ведаеце, на ёй пiшуць такiя адукаваныя маладыя мужчыны i вольналюбiвыя паненкi ў вышытых апранахах. У пэўным узросце гэта робiць уражанне i хочацца трапiць у тую ж тусоўку. Але было лета, у крамах не знайшлося падручнiкаў, а бiблiятэка зачынялася дужа рана. Прайшоў месяц-другi, i я супакоiлася. У вуснай размове не вызначыш, хто ведае дакладнае напiсанне словаў, а газеты, нават самыя «адраджэнскiя», прымаюць тэксты i на «наркамаўцы». Сапраўды, навошта мне тая тарашкевiца? Я разумею, што нейкае слова — расійскае цi беларускае — можа лепей iншага передаваць сутнасць зьявы. Але якiя зьявы перадае мяккi знак? Асаблiвасць вымаўлення? Ну, гэта нешта зразумелае толькi паэтам. А калi слых твой настроены не выключна ў бок фiлялёгii, то можна пачуць, што, скажам, чалавек, у якога не вельмi роўныя зубы, таксама вымаўляе трохi iначай, — не па-людзку прымушаць яго перавучвацца. Ды што там зубы — у кожнай вёсцы асобныя словы вымаўляюць iначай. Мы ж не навукоўцы, каб сварыцца пра гэткiя абстрактныя рэчы. Ды й нарэшце, што такое прапануюць на той тарашкевiцы, каб абавязкова трэба было перавучвацца? Калi б у беларускай лiтаратуры быу свой Борхэс, што пiсаў выключна з мяккiмi знакамi — можа, давядзiся зьвяртацца да яго пiсьмова, я б i знайшла карэктара, а калi б патрэба ўзьнiкала часта — то i сама бы асвоiла гэты не такi складаны альгарытм. А цяпер я значна лепш разумею, нашто вучыць трасянку — на ёй размаўляюць тыя, хто вырабляе хлеб i сала. Бяз хлеба, прабачце, нiкуды, не тое што без газеты са сьмешным накладам.
Сябра-казах у адказ мог перайсцi на мову наагул незразумелую, а трасянка, што тут зробiш, прачытываецца лёгка i расейцам, i ўкраiнцам.
«Але ж у цывiлiзаваных краінах, якiя пабудаваныя на падмурку ўласнай нацыянальнай культуры, ё лiтаратурная мова, якой карыстаецца ўсе насельнiцтва, незалежна ад сацыяльнага паходжання,» — кажуць спэцыялiсты па мяккiх знаках. Асаблiва натхняе прыклад Iзраiлю, якi стварыў сваю мову з гаворкi невялiчкай групы насельнiкаў Абяцанай Зямлi, а цяпер усе ёй карыстаюцца. Што i казаць, Iзраiль — краiна цiкавая, там i камунiзм у кiбуцах будуюць — i спадзяюцца на посьпех. Але нават у габрэяў сытуацыя iншая: на iўрыт чалавек мяняе цалкам чужую мову, а ў беларусаў ёсць свая трасянка. Вядома, iнтэлiгентам, што пасьпелi адслужыць у савецкiм войску, яна не падабаецца: з асаблiвасцяў нелiтаратурнага расійскага вымаўлення калiсцi надта пацяшалiся таварышы. Сябра-казах у адказ мог перайсцi на мову наагул незразумелую, а трасянка, што тут зробiш, прачытываецца лёгка i расейцам, i ўкраiнцам. Таму, вырашае iнтэлiгент, яму таксама патрэбная сапраўдная незразумелая мова — незразумелая не толькi ненавiсным «прапарам», але i ўласным бацькам. Бо, ведаеце, з бацькамi далiкатнаму чалавеку высьвятляць адносiны асаблiва не хочацца, лепей ужо размаўляць на розных мовах.
Наагул «праблема нацыянальнага адраджэння» ў беларускiм кантэксце — гэта ў значнай ступенi «праблема бацькоў i дзяцей». Нацыянальныя каштоўнасцi таксама незразумелыя большасцi людзей з паваеннага пакалення, як i каштоўнасцi рынку цi Дэклярацыi правоў чалавека. I назваць тое пакаленне «мiгрантамi» — гэта даць мянушку, але нiчога не вызначыць. Сапраўды, многiя са старэйшага пакалення «савецкiх беларусаў» згубiлi сувязi са сваiмi каранямi. Адукацыя i культура належаць вольнаму часу — адкуль вольны час у савецкага чалавека, цi то ў пралетарыя, цi «iтээраўца», цi нават службоўца ў невялiкiх чынах? Цяпер можна казаць пра тое, што беларускiя школы ў свой час бязьлiтасна зачынялi: але мае бацькi памятаюць, што зачынялiся яны з-за адсутнасцi попыту насельнiцтва. Сапраўды, савецкая дзяржава не агiтавала за беларускую мову — дзяржава агiтавала за камсамольскiя будоўлi. Цi варта абвiнавачваць у гэтым тэхнакратычную дзяржаву: у яе i не можа быць гуманiтарных прыярытэтаў, яна забясьпечвае толькi неабходны мiнiмум культурных патрабаванняў. У «рэспублiках», дзе карыстацца нацыянальнай мовай насельнiцтву сапраўды было зручней, яна нiкуды не зьнiкла.
Дзiўна, што «праблема бацькоў i дзяцей» атрымала ў Беларусi абсалютна фiлялягiчны выгляд. Не такi зусiм, як, напрыклад, у летувiсаў: там «расійскамоўны» сапраўды часта можа значыць «чужынец». Не такi, як у расейцаў, дзе за « чыстату мовы» змагаюцца самi ведаеце хто. Самы блiзкi, i праўда, iзраiльскi прыклад, дзе група iнтэлектуалаў сваiмi прыватнымi намаганнямi будуе ўласную Абяцанаю Зямлю для братоў i сёстраў па веры. Але куды нам да iзраiльскiх магчымасцяў: там ёсць не толькi здольнасць да прыгожых мараў, але i грошы на курсы iўрыту для ўсiх, хто хоць трохi цiкавiцца нацыянальнай культурай. Хто з дзеячоў беларускага адраджэння — як па-ранейшаму лiчыць насельнiцтва, пiсьменнiкаў, чые творы мала хто хоча чытаць, — фiнансаваў з уласнае кiшэнi прынамсі адзiн асьветнiцкi клюб? Кажуць, адзін Глобус…
Беларусы, аднак, могуць спадзявацца на ветлiвасць суайчыннiкаў: як бацькi асвоiлi «трасянку», так «дзецi» будуць вучыць «сапраўдную мову» для паразумення з новымi нацыянальна сьвядомымi сябрамi цi кiроўцамi. Але ж для гэтага кожны «адраджэнец» павiнен стаць усеагульным сябрам цi хаця бы невялiкiм кiроўцам. Якiм чынам? Па-першае, трэба знайсцi агульную мову з суразмоўцамi. Так, тую самую — трасянку, бо iншай няма.
…а калi чалавек паважае сам сябе — некаму абавязкова захочацца размаўляць яго мовай.
Хаця можна дзейнiчаць i прасцей, на прыватным узроўнi. Падаруй сваiм уласным вясковым дзядам бэнзапiлу, бiятуалет, вадагрэйны апарат i пральную машыну — i ў iх зьявiцца час чытаць твае газеты i нешта меркаваць пра дзяржаўны лад. Калi ты зможаш зарабiць на гэта грошай сваёй незразумелай iнтэлiгенцкай прафэсiяй i навучыць iх карыстацца новымi зручнасцямi са сваей незразумелай iнтэлiгенцкай далiкатнасцю — вось тады нехта паверыць, што трэба вучыць яшчэ i тваю ўлюбёную тарашкевiцу. Не таму, што яна лепей трасянкi, — проста, калi ты зьдзейсьнiш гэтую непад’емную для беларускага iнтэлiгента рэч, ты нарэшце зможаш сябе за нешта паважаць. А калi чалавек паважае сам сябе — некаму абавязкова захочацца размаўляць яго мовай.
English summary: Maryna Kunouskaja brings into the spotlight the issue of our national language mix trasianka , the Belarusian-Russian patois. Trasianka (or, alternatively spelled, trasyanka ) is the kind of language that Belarusian villagers typically speak. It’s used by the villagers who natively spoke Belarusian, but abandoned it in favor of Russian (as more «urban» and «fashionable» language), and ended up speaking this mixture. In Belarusian language trasianka also means low quality hay, when indigent farmers mix (»shake») fresh grass with the yesteryear’s dried hay. Maryna Kunouskaja discusses the social aspects of speaking in trasianka , especially the issue of generation gap that trasianka and literary Belarusian create between parents and children, and the rejection and alienation that has been experienced by some nationalistic activists who insist on using correct literary Belarusian. She also points out that trasyanka has been completely ignored by the mainstream linguists and sociologists in Belarus and abroad.
- Марына Куноўская