English summary: According to the independent linguists the new 3rd edition of the Soviet Krapiva’s Belarusian-Russian dictionary which came out in 2004 is virtually identical to the second edition (1989). The first edition came out back in 1962. For political reasons the third edition does not include such widespread, well-known words as «fatel» (armchair), «viecharyna» (party), «impreza» (organized event, party, performance). The word «spadar» (mister) is also not included into this Soviet dictionary. The official linguists of the Belarusian Academy of Sciences seem to be stuck in another era, 50 years ago.
Валянціна Аксак
<img src=»img/padluzny.jpg» title=»Padluzny (Падлужны) — the director of the Linguistics Institute at the Belarusian Academy of Sciences that produced this Soviet dictionary» width=»133» height=»200» alt=»Padluzny (Падлужны) — the director of the Linguistics Institute at the Belarusian Academy of Sciences that produced this Soviet dictionary» /> «Замацаванне савецкасці беларускае мовы», — менавіта так ацэньваюць мовазнаўцы, навукоўцы і практыкі, новае перавыданне беларуска-расійскага слоўніка, якое днямі зьявілася ў кнігарнях краіны.
«Беларуска-рускі слоўнік. Рэдактар акадэмік АН Беларусі К.К. Атраховіч (Кандрат Крапіва). Выданне 3-е, папраўленае і дапоўненае. Пад рэдакцыяй акадэміка НАН Беларусі А.І.Падлужнага». Так складальнікі і выдаўцы рэпрэзэнтуюць выданне, якое некаторыя журналісты ўжо пасьпелі ацаніць як значную прагрэсіўную працу акадэмічных мовазнаўцаў, якія, маўляў, улічылі ўвесь новы лексычны набытак роднае мовы за апошнія 15 гадоў, зьвязаных з усталяваннем Беларусі як сувэрэннае самастойнае краіны.
А вось як дух і літару перавыдадзенага слоўніка ўспрыняў знаны мовазнаўца, аўтар папулярнае кнігі «Культура мовы» прафэсар Гарадзенскага ўнівэрсытэту Павал Сцяцко:
(Сцяцко: ) «Дык там паказана, што паводле выдання 1988–89 гадоў, якое было другім. Гэта трэцяе выданне — першае было ў 1962-м. Трэцяе паводле другога. Нічога ў ім не зьмянілася, толькі дабаўлена, што трэцяе выданне пад рэдакцыяй акадэміка Падлужнага. Ну дык пры чым тут Падлужны, калі захавалася ўсё тое, што было і пры Крапіве?»
Дзеля ілюстрацыі свайго меркавання пра замацаванне слоўнікам саветызаванае ў мінулым лексыкі беларускае мовы прафэсар Сцяцко прыводзіць шмат канкрэтных прыкладаў, некаторыя з якіх выглядаюць проста анэкдатычна:
(Сцяцко: ) «Я паглядзеў: там і «бяседа», і «субяседнік» — усё тое, што было. У нас жа цяпер субяседнік — гэта сабутэльнік, а не суразмоўца».
Перавыданне не спраўдзіла спадзяванняў і практыкаў. Вядомы перакладнік кандыдат філалогіі старшыня Беларускага ПЭН-Цэнтру Лявон Баршчэўскі кажа, што беларуска-расійскі слоўнік патрэбны тым, хто імкнецца пашырыць беларускую літаратуру ў асяродках расійскамоўных чытачоў. Аднак, карыстаючыся гэтым слоўнікам, яны не змогуць не толькі якасна перакласці твораў сучасных беларускіх пісьменнікаў на расійскую мову, але часам нават і зразумець іх.
(Баршчэўскі: ) «Спадар Падлужны спэцыфічна разумее мову і ейныя працэсы. І гэта, адчуваецца, ягоная рука, калі ён у прадмове напісаў, што яны сьвядома не ўключалі ў слоўнік такіх словаў як «фатэль», «вечарына», «імпрэза». Я дадам ад сябе — няма там слова «спадар» і іншых сучасных актыўных словаў. Маўляў, яны не падабаюцца самому спадару Падлужнаму. Ну, але мне вельмі цяжка ўявіць, як будзе перакладаць расійскі перакладчык творы Ўладзіміра Арлова, Андрэя Хадановіча і шмат каго іншых, у якіх гэта звычайныя словы, якія пастаянна ўжываюцца. І ў гэтым сэнсе я лічу, што гэта палітызаваны падыход да мовы. Для акадэміка мовазнаўства гэта нават неяк і непрыстойна».
Спадар Сцяцко параўновае гэтае выданне акадэмічнага інстытуту з яшчэ адным, якое аналягічна замацоўвае савецкія моўныя рэаліі:
(Сцяцко: ) «Гэта тое самае, што яны зрабілі ў гэтым аднакнігавым тлумачальным слоўніку. Ну, унеслі сучасныя новыя словы, якія супольныя з расійскай мовай. Але ў астатнім там яны паўтарылі ўсё савецкае, усе савецкія моўныя рэаліі».
Таму, гаворыць прафэсар Сцяцко, незалежныя мовазнаўцы павінны шукаць шляхоў для хутчэйшага выдання альтэрнатыўнага беларуска-расійскага слоўніка, складаннем якога займаецца група навукоўцаў. Але такі слоўнік — не асноўны цяпер клопат. На думку спэцыялістаў, сучасны стан беларускае мовы вымагае ад навукоўцаў зусім іншае працы і іншых падыходаў да сучасных моўных працэсаў. Суцэльнае панаванне расійскае мовы ва ўсіх амаль сфэрах жыцця краіны вымагае ў першую чаргу выданняў, скіраваных на беларусізацыю грамадзтва, — гаворыць прафэсар Сцяцко.
(Сцяцко: ) «Я думаю, што трэба нам выдаваць якраз не беларуска-расійскі, а расійска-беларускі слоўнік. У тым сэнсе, што людзі будуць ісці ад расійскай мовы і будуць бачыць сучасныя адпаведнікі беларускія. З гэтага, я думаю, пачынаць трэба, з гэтага варыянту. Найбольш карыстаюцца гэтым варыянтам, а потым глядзяць, як там будзе: «узбудзіць крымінальную справу» ці «завесці крымінальную справу», ці што іншае ў перакладзе з расійскае «возбудить» штосці».
Старшыня ПЭН-Цэнтру Лявон Баршчэўкі гаворыць пра яшчэ адзін неадкладны клопат беларускіх мовазнаўцаў:
(Баршчэўскі:) «У маленькай Літве, у якой чатыры мільёны жыхароў, усё ж яны рэгулярна кожны год выпускаюць чарговы том капітальнага слоўніка літоўскай мовы. Слоўніка, у які ўключаны без аўтарытэтаў, без прэфэрэнцыяў пэўных там людзей з інстытуту мовазнаўства ўсё, што на літоўскай мове зафіксавана, — дыялектныя словы, навуковая тэрміналогія і іншае. І нашаму інстытуту мовазнаўства трэба было б распачаць выпуск капітальнага слоўніка беларускае мовы, які б ахапіў паўмільёну ці нават мільён словаўжыванняў. Калі гэтага цяпер не пачаць, то гэта ніколі й не будзе скончана. Я разумею, што гэта праца вялікая, разумею, што трымаюць на галодным пайку гэты інстытут, але не рыхтаваць гэтай працы нельга, бо гэта не апраўдвае існавання самога Інстытуту мовазнаўства».
А яшчэ Лявон Баршчэўкі гаворыць, што сучасным беларусам, асабліва моладзі, вельмі не хапае капітальных ангельска-беларускага і беларуска-ангельскага слоўнікаў. Бязь іх выхад на Захад любое галіны незалежнага беларускага жыцця немажлівы. не кажучы ўжо пра пераклады на ангельскую мову найлепшых твораў сучаснае беларускае літаратуры. Пра тое, аднак, у акадэмічным інстытуце ніхто цяпер не дбае. Прыярытэты там не тыя.
Copyright © 2004. RFE/RL, Inc. Reprinted with the permission of Radio Free Europe/Radio Liberty, 1201 Connecticut Ave., N.W. Washington DC 20036. www.rferl.org. Reprinted from www.svaboda.org — Belarusian Service RFE/RL
- Валянціна Аксак