Уладзімір Каткоўскі, 1930-06-11

<a href=»articles/art_minsk_guide2.html»>English summary</a>

апрацаваў Уладзімір Каткоўскі

<img src=»old_minsk.gif» width=»78» height=»95» alt=»Old Minsk Symbol» />Нядаўна ў Беларусі выйшаў мастацкі альбом з антыкварнымі фотаздымкамі «Мінск Незнаёмы 1920-1940 (Unfamiliar Minsk 1920-1940)». Апрача калекцыі рэдкіх, малавядомых фатаґрафій сталіцы аўтары ўключылі ў альбом тэкст рарытэтнага выдання «Спадарожнік па Менску» 1930 году, арыґінал якога існуе ў адзінкавых экзэмплярах і дагэтуль не перавыдаваўся.

Тады, у 1930 годзе, нават камуністы пісалі па-беларуску клясычным правапісам. І, канечне, ў гэтым артыкуле я захоўваю правапіс арыґіналу. Заўважу, што дзеля таго, каб пазьбегнуць блытаніны паміж цытатамі і маімі камэнтарамі, вытрымкі з «Спадарожніка» даюцца іншым шрыфтом на шэрым тле. Асаблівасці мовы «Спадарожніка «абмяркоўваюцца <a href=»#mova»>ў канцы артыкула</a>. А зараз разгортваем першую старонку…

СПАДАРОЖНІК ПА МЕНСКУ

Выданне Менгарсавету і рэдакцыі газ. «Рабочий»

1930 г.

АГУЛЬНЫЯ СПРАВАЧНЫЯ ВЕСТКІ

Першы разьдзел «Агульныя справачныя весткі» пачынаецца з адрэсаў міліцыі (самы першы!), гатэляў, лазьняў, лячэбніц, аптэк, судовых установаў, банкаў, і г.д. Вось што напісана пра гатэлі:

ГАСЬЦІНІЦЫ І ІНТЭРНАТЫ

1. Менская дзяржаўная гасцініца (б. «Эўропа»), рог Ленінскай і Пляцу Волі, №1/9. Кошт нумару ў суткі ад 1 р. 75 кап. да 8 рублёў.

2. Першая савецкая гасцініца, Комсомольская вул., №13/15. Кошт нумару ў суткі ад 1 да 5 руб.

3. Дом Селяніна, рог вул. К. Маркса і Чырвонаармейскай, №5/52.

4. Дом Асьветы, Комуністычная вул., №19

5. Інтэрнат для політэмігрантаў, Савецкая вул., №87

6. Заезны дом, не міга, 20.

У разьдзеле «лазьні» апошнім пунктам чамусці ідзе «Мэханічная пральня». А ў сьпісе лячэбніц пасля 1-ай і 2-ой больніцы бачым «Лячэбніцу комітэту ўзаемадапамогі», «Трахоматозную лячэбніцу», «Фавозную лячэбніцу», а таксама «Радзільны прытулак» на Валадарскага.

Пасля сьпісу банкаў (тры банкі і адна ашчадкаса) пададзеная інфармацыя пра менскі «Транспартны трэст»:

ГАРАЖ І ПАРК: Даўгабродзкая.

КОНСКІ ПАРК: Дабратыслінскі зав.

ЭКСПЭДЫЦЫЯ: Маскоўская, 1.

МЭТА І ЗАДАЧА ТРЭСТА

1. Абслугоўванне гарадзкога насельніцтва гор. Менску трамвайнымі пасажырскімі зносінамі па маршрутах:

№1. ТАВАРНАЯ – САВЕЦКАЯ – КАМАРОЎКА.

№2. ПАСАЖЫРСКІ ВАГЗАЛ – ПЛЯЦ ВОЛІ – СТАРАЖОЎКА.

Пачатак трамвайнага руху а 5 гадзіне, канец а 1 гадзіне ночы.

1. Абслугоўванне гарадзкога насельніцтва г. Менску аўтобуснымі зносінамі па лініі:

ПЛЯЦ ВОЛІ – КОЗЫРАВА.

Пачатак руху а 7 гадз., канец у 23 гадз.

Трэйцім пунктам ідзе пералік міжгародніх рэйсаў. Вось толькі некаторыя пункты (правапісам арыґіналу): Гарадок, Лагойск, Зембін, Бягомля, Сьмілавічы, Чэрвень, Бярэзіна, Узда, Капыль, Цімкавічы, Слуцак, Койданава, Кав.Лягеры, Чырвонае Урочышча. Раскладу няма, але ёсць такая зацемка: «Адпраўка аўтобусаў кожны дзень па асобнаму на гэта раскладу.»

1. Цяжаровыя аўтамабільныя перавозкі ў г. Менску розных цяжараў

2. Цяжаровыя гужавыя перавозкі ў г. Менску розных цяжараў

3. Пракат легкавых аўтамабіляў (таксі) як па г. Менску, так і па-за горадам кожны дзень. Стаянка машын ГОТЭЛЬ «ЭЎРОПА» і ПАС.ВАГЗАЛ.

Пасля транспарту ідзе дэталёвае апісанне жыллёвага фонду Менску. Цікавай мне падалася адрэса базы:

САЮЗ ЖЫллЁВАЙ КААПЭРАЦЫІ БЕЛАРУСІ «БЕЛЖЫЛСАЮЗ»

СКЛАД БЕЛЖЫЛСАЮЗУ: Энгельса, 2.

БАЗА БЕЛЖЫЛСАЮЗУ: Правіанцкая вул., насупроць сьвінарніка

Наступны разьдзел «Аптэкі» і дзейнасць «Хэмфармазаводу». Даюцца адрэсы дзевяці аптэкаў і пяці крамаў «Санітарыі і гігіены». Расказваецца, што ж там можна было купіць. Аказваецца, нашы аптэкі былі такімі ж шматпрофільнымі як drugstores у Амэрыцы ці Заходняй Эўропе, і гандлявалі не толькі лекамі:

Акрамя водпуску лякарстваў, аптэчныя прадпрыемствы прадаюць прадметы сангігіены, прадметы догляду за хворымі, гаспадарчыя прадметы, мінэральныя воды (нарзан, баржом, эсэнтукі), маскатэльныя тавары, касмэтычна-парфумэрныя прадметы (мыла, парфуму, адэкалён, пудру, крэмы для твару і г.д.), гумавыя прадметы (грэбні, расчоскі, цацкі, мячы).

У магазынах №№ 1, 4, 5 і ў Барысаўскіх магазынах прадаюцца фатаграфічныя прадметы і матар’ялы.

Цікава, што ў катэгорыю «гумовых» прадметаў патрапілі «грэбні, расчоскі, цацкі (!), мячы». Наступны разьдзел – помнікі.

1. ПОМНІК АХВЯРАМ КУРЛОЎСКАГА РАССТРЭЛУ 1905 г.

(Пляц 25 Кастрычніка, каля вагзалу)

На пляцу 25 Кастрычніка, перад памяшканнем вагзалу, пастаўлены з чорнага мрамуру жалобны помнік у памяць курлоўскага расстрэлу 1905 г.

Потым ідзе вельмі дэталёвы расповед пра бастуючых чыгуначнікаў Лібава-Роменскай чыгункі, якія былі растраляныя. Паводле «Спадарожніка», на вагзале было забіта 80 і паранена 300 чалавек.

1. ПОМНІК КАРЛУ ЛІБКНЭХТУ

(У садзе імя Карла Лібкнэхта, каля Віленскага рынку)

Помнік Карлу Лібкнэхту – правадыру і заснавальніку групы «Спартак» у не меччыне, які загінуў разам з Розай Люксэмбург 15 студзеня 1919 году ад рукі не мецкіх катаў, пастаўлены рабочай моладздзю 5 верасьня 1926 г.

На трэйцім мейсцы помнік Карлу Марксу, разьмешчаны «супроць гарадзкога тэатру», які быў пастаўлены ў «памяць навялікшага тэорэтыка». Пасля яго ідзе помнік Гіршу Лекерту і Яну Пуліхаву:

1. ПОМНІК ГІРШУ ЛЕКЕРТУ

(У малым садзе на Пляцу Волі)

1 мая 1902 г. у гор. Вільны адбывалася масавая дэмонстрацыя. Дэмонстрантаў арыштавалі, і Віленскі губэрнатар фон-Валь загадаў біць дэмонстрантаў розкамі. Гэты ўчынак фон-Валя раззлаваў рэволюцыйных рабочых і кожны з іх жадаў адпомсціць яму. Гірш Лекерт, шавец па профэсіі, страляў у губэрнатара і параніў яго. За гэта Лекерта прысудзілі да пакарання сьмерццю. 10 ліпеня 1902 г. яго павесілі. Працоўныя Беларусі, шануючы памяць рэволюцыянэра Лекерта, паставілі гэты помнік у 1922 годзе на месцы былога помніку аднаму з расійскіх цароў.

1. ПОМНІК Я. ПУЛІХАВУ

(На Старажоўскіх могілках)

Пасля расстрэлу Курловым мірнай дэмонстрацыі 18 кастрычніка 1905 г. П.С.Р. пастанавіла забіць Курлова. Выкананне гэтага абавязку ўзяў на сябе член партыі, студэнт Ян Пуліхаў. 14 студзеня 1906 г. Я. Пуліхаў кінуў у Курлова бомбу, але бомба не разарвалася. Бомба, як выявілася пасля, была дастаўлена провокатарам… У ноч на 25 лютага 1906 г. Пуліхаў быў павешаны на варотах Менскай турмы.

Наступным разьдзелам ідуць музэі. У Беларускі дзяржаўны культурна-гістарычны музэй уваходныя квіткі каштавалі ал 5 да 20 капеек:

АРГАНІЗАВАНЫЯ ЭКСКУРСІІ

праходзяць дарма па папярэдняму запісу ў канцэлярыі музэю.

АСОБНЫЯ НАВЕДВАЛЬНІКІ ПЛОЦЯЦЬ:

1. Вучні і чырвонаармейцы па 5 кап.

2. Сябры прафсаюзаў па 10 кап.

3. Іншыя па 20 кап.

Пасля гэтага ідуць апісанні разьдзелаў музэю. Вось некаторыя з іх:

МУЗЭЙ МАЕ АДДЗЕЛЫ:

…

1. ГІСТОРЫІ.

А. а) рыцарства (зброя, здымкі беларускіх замкаў), б) шляхецтва эпохі разьвіцця прыгоннага права (тыпы, агнястрэльная зброя па малюнках і слуцкія паясы), в) шляхецтва часу разьвіцця прамысловага капіталізму (тыпы, мэбля, парцаляна), г) грошы беларускія і тыя, якія хадзілі на тэрыторыі Беларусі, д) мэдалі беларускія, расійскія, зах.-эўрапейскія. Б. а) горад цэхавы (цэхавыя вырабы, цэхавыя сцягі, абраднасць цэхавая), б) Менск – губэрнатарская – архірэйскі, в) Менск, чырвоная сталіца БССР, г) рэволюцыйныя падзеі на Беларусі.

1. АНТЫРЭЛІГІЙНЫ АДДЗЕЛ

…

1. ЯЎРЭЙСКІ АДДЗЕЛ

А. а) зьяўленне яўрэяў на Беларусі, б) яўрэйская беларусізацыя і яе змычка з буржуазіяй пануючай нацыі і ўрадам, в) сынагога і яе роля ў эксплюёатацыі яўрэйскай беднаты, г) яўрэй-гандляр і яўрэй-рамесьнік, д) яўрэйская бедната. Б. а) яўрэйства ў БССР пасля Кастрычнікавай рэволюцыі.

Спрабую ўявіць, якія экспанаты выстаўляліся ў антырэлігійным і яўрэйскім «аддзелах»… Усьміхаюся і гартаю «Спадарожнік», далей ідзе разьдзел «Сады і бульвары»:

1. САД «ПРОФІНТЭРН»

Знаходзіцца ў цэнтры гораду і займае плошчу каля 14 га. Расплянаваны сад да рэволюцыі. Дрэвы самыя рознастойныя – таполі, ліпа, асіна, граб, клён, вяз, сасна (хвоя), вярба і інш.

Усходняя частка саду зьмяшчае спортыўныя пляцоўкі, вэлёсыпэдную пляцоўку, тыр дзеля малакалібэрных вінтовак, а таксама абсталяваны палявы тыр. У гэтым годзе абсталяваны летні тэатр, пабудавана сталоўка, якая ўзімку прыстасавана да організацыі лыжнае станцыі, вялікая адкрытая эстрада і асобны будынак-чытальня.

На плошчы спортыўных пляцовак узімку ўтвараецца каток, разьлічаны на 800-1000 чалавек.

Далей ідуць апісанні яшчэ дванаццаці садоў: «Вялікі Сад» (паміж вуліцамі Савецкай і К.Маркса), «Малы Сад» (на пляцу Волі), «Новы Сад» (на вул. Унівэрсытэцкай), «Сад імя Карла Лібкнэхта» (ля Віленскага базару), «Старажоўскі сад» (на рагу Старажоўскае і Старавіленскае), «Летні сад Саюзу працасьветы», «Летні сад саматужнікаў», «Летні сад харчавікоў», «Летні сад гутнікаў» ды інш. Пасля гэтага разьдзелу ідзе ці не самы цікавы – сьпіс старых назоваў вуліц, якія перайменавалі бальшавікі.

ПЕРАІМЕНАВАНЫЯ НАЗВЫ ВУЛІЦ

СТАРЫЯ НАЗВЫ НОВЫЯ НАЗВЫ

Александраўская   –   Комунальная

Архірэйскі завулак   –   Луначарскага завулак

Архірэйскае ўрочышча   –   Піліхава ўрочышча

Афіцэрская   –   Каменеўская

Багадзельная   –   Комсомольская

Белацаркоўная   –   Чырвонаштандартная

Брацкі завулак   –   Таварыскі завулак

Васілеўскі завулак   –   Земляробскі завулак

Васкрэсенская   –   Вызвалення

Вясёлая   –   Першамайская

Георгіеўская   –   Чычэрынская

Губэрнатарская   –   Ленінская

Дабрамысленскі завулак   –   Земляробскі завулак

Дзяменцеўская   –   Дзяржынскага

Есіфская   –   Разінская

Жандарская   –   Пуцейская

Залатагорская   –   Чырвоназьвёздная

Захараўская   –   Савецкая

Захараўскі завулак   –   Урыцкага

Ільінская   –   Улляўнаўская

Казакоўская   –   Пугачоўская

Каломенская   –   Сьвярдлоўская

Кандутарская   –   Чыгуначная

Крашчэнская   –   Кастрычнікаўская

Койданаўская   –   Рэвалюцыйная

Ляхаўка верхняя   –   Беларуская

Ляхаўка ніжняя   –   Лекерта

Ляхаўская слабада   –   Беларуская слабада

Магазынная   –   Унівэрсытэцкая

Манастырская   –   Бакунінская

Мала-манастырскі завулак   –   Герцанскі завулак

Мала-георгіеўская   –   Талстога Льва

Мацьвееўская   –   Люксэмбург

Мікалаеўская   –   Крапоткіна

Міхайлаўская   –   Мопраўская

Нова-раманаўская   –   Рэспубліканская

Нямецкая   –   Лібкнэхта

Паліцэйска-узьбярэжная   –   Пролетарска-узьбярэжная

Паліцэйскі завулак   –   Пролетарскі завулак

Падгорная   –   Маркса

Петрапаўлаўская   –   Энгельса

Петраградзкая   –   Ленінградзкая

Петраградзкі завулак   –   Ленінградзкі завулак

Прэабражэнская   –   Інтэрнацыянальная

Рыбны базар   –   Біржавы завулак

Скобелеўская   –   Чырвонаармейская

Сямёнаўская   –   Партызанская

Сярпухоўская   –   Валадарскага

Трубны завулак   –   Берсана

Узьбярэжная   –   Камунальна-узьбярэжная

Юраўская   –   Комуністычная

ПЛЯЦЫ

Саборны   –   Волі

Троіцкі   –   Парыскай комуны

Юбілейны   –   25 Кастрычніка

Гэты сьпіс зьняважаных назваў вуліц – апошні разьдзел першай часткі. Другая частка называецца «Установы і організацыі» і ўтрымлівае інфармацыю пра ўсялякія бальшавіцкія структуры: цэнтральны і не толькі камітэты, камісарыяты, народныя саветы і пад. Напэўна, самае цікавае, што ў «Спадарожніку» надрукаваныя тэлефоны (у тым ліку прыватныя) беларускіх камуністых V.I.P-шышак. Нумары тэлефонаў былі досыць кароткія і лёгказапамінальныя: яны мелі ад… адной да… чатырох лічбаў. Тэлефон нумар «1» (адзін) стаяў у «габінэце» старшыні ЦВК БССР, у будынку на пляцу Волі. А ягоны хатні тэлефон – «90» (дзевяноста). Усяго ў гэтым разьдзеле надрукавана больш за сто тэлефонных нумароў усялякіх бальшавіцкіх арганізацый: ЦВК Беларусі, Прыёмная ЦВК БССР, Савет Народных Комісараў, Нарком Асьветы Беларусі, Нарком Працы, Нарком Юстыцыі, Вышэйшы Савет Народнае Гаспадаркі ды інш. Вось некалькі тузінаў тэлефонаў адтуль:

ЦЭНТРАЛЬНЫ ВЫКАНАЎЧЫ КАМІТЭТ БЕЛАРУСІ

…

1. Габінэт сэкратара

…

9-28. Протокольная частка, юрысконсультац., стэнографісткі.

11-49. Комэндант ЦВК, бухгальтэрыя.

…

1-83. Інформацыйна-вучотна-статыстычная частка організацыйнага аддзелу.

…

8-56. Цэнтральная камісія па палепшанні быту і працы жанчын.

12-11. Нацыянальная комісія ЦВК БССР.

12-26. Белкомзет (комісія па земляўпарадкаванню працоўных яўрэяў).

8-55. Комісія прыватных амністый.

…

3-82. Дзяржуны міліцыянэр ЦВК, комэндант будынку ЦВК

10-20. Вышэйшы савет фізкультуры, намесьнік старшыні і адказны сэкратар

…

17-24. Кватэра шофэра ЦВК БССР

САВЕТ НАРОДНЫХ КОМІСАРАЎ

…

16-40. Дзяжурны міліцыянэр.

12-63. Заля паседжанняў.

16-72. Комітэт хэмізацыі.

…

НАРОДНЫ КОМІСАРЫЯТ АСЬВЕТЫ БЕЛАРУСІ

…

11-47. Мэтадком.

8-93. Галоўмастацтва.

8-93. Галоўнавука.

1-35. Рэдакцыя часопісу «Ком. Выхаванне».

1-35. Інспэктар соцвыху.

14-12. Інспэктар політасьветы.

…

4-43. Націнспэктура.

4-43. Інспэктар профасьветы.

3-09. Габінэт наркома.

8-41. Намесьнік наркома.

11-47. Сэкратар колегіі Наркомасьветы.

…

ВЫШЭЙШЫ САВЕТ НАРОДНАЕ ГАСПАДАРКІ

…

5-11. Горны аддзел – т. Розін.

5-11. Сэктар кон’юнктуры і статыстыкі – т. Шульман.

5-11. «Птэк» – плянавае тэх.-эконом.-кіраўніцтва т. Пагосткі, Русановіч.

16-02. Сэктар мясцовай прамысловасці – т. Брыкман.

…

1-22. Вучразмерк. – т. Скараход.

1. Сэкратар прэзыдыуму – т. Дубровенская.

АБ’ЯДНАннІ ВСНГБ

16-00. Стройаб’яднанне – дырэктар т. Васэрман.

1-20. Харчаб’яднанне – дырэктар т. Раксін.

6-31. Папераб’яднанне – дырэктар т. Кофман.

11-56. Торпаб’яднанне – дырэктар т. Вольняк (час.вык.абавяз.).

10-21. Мэталяаб’яднанне – дырэктар т. Фіш.

6-21. Скураб’яднанне – дырэктар т. Штэйнэр.

7-73. Хэмааб’яднанне – дырэктар т. Ківель.

1. Ільняно-пяньковае аб’яднанне – дырэктар т. Лучышын.

10-16. Кіно-фото-аб’яднанне – дырэктар т. Мілоўскі.

…

Пасля тэлефоннага даведніка «Наркомат Соцыяльнага Забесьпячэння» расказвае пра сваю дзейнасць. Вось некаторыя пункты:

Забесьпячэнне сямей асоб, прызваных у шэрагі Чырвонай арміі і тэрзбор.

Забесьпячэнне інвалідаў былых чырвоных партызан.

Забесьпячэнне інвалідаў чырвонагвардзейцаў.

Забесьпячэнне інвалідаў імпэрыялістычнай вайны.

Забесьпячэнне ўсяе беднаты, якая не мае сродкаў існавання.

Кіраўніцтва і нагляд за працай коопэрацыі інвалідаў.

Зьмяшчэнне састарэлага элемэнту ў дамы інвалідаў.

Протэзаванне.

Наступным разьдзелам ідзе «Менскі Гарадзкі Савет», у якім пералічваюцца сотні усялякіх камітэтаў, членаў, бюракратычных пасадаў з прозьвішчамі людзей, якія іх займаюць. Самымі цікавымі мне падаліся зацемкі ў канцы разьдзела:

Усяго ў лік членаў менскага гарадзкога савету абрана 666 чалавек.

…

Майстэрні і прадпрыемствы Акрана таксама пераходзяць у Гарсавет (беларускі дзіцячы дом, яўрэйскі дзіцячы дом, польскі дзіцячы дом, піонэр-камуна. Майстэрні Акрана рэорганізуюцца ў фабзавучы, якія таксама будуць знаходзіцца пад кіраўніцтвам Менгарсавету).

…

І толькі пасля ўсіх гэных наркомаў і саветаў ідзе інфармацыя пра «Цэнтральны Комітэт Комуністычнае Партыі (бальшавікоў) Беларусі», які разьмяшчаўся на вуліцы Карла Маркса, 14. Гэта апошняя частка другога разьдзелу. Трэйці разьдзел мае назву «Культурна-асьветныя ўстановы». Гэта разьдзел пачынаецца са сьпісу і кароткіх апісанняў чатырох «вышэйшых навучальных установаў»: Беларускі дзяржаўны ўнівэрсытэт, Рабочы факультэт Беларускага дзяржаўнага ўнівэрсытэту (чамусці асобным пунктам), Комуністычны ўнівэрсытэт імя Леніна і Політэхнічны інстытут. Пасля вышэйшых навучальных установаў ідзе сьпіс тэхнікумаў і школаў. Я быў вельмі зьдзіўлены, чытаючы дадзеныя па школах:

ТЭХНІКУМЫ

Менскі дзярж. белпэдтэхн. імя Ігнатоўскага – Савецкая, 107.

Менскі яўрэйскі пэдтэхнікум – не міга-Ракаўская, 9.

Менскі польпэдтэхнікум – Савецкая, 144.

Дзяржполітэхнікум – Карла Маркса, 37.

Вячэрні раб. тэхнікум – Карла Маркса, 37.

Музычны тэхнікум – Унівэрсытэцкая, 45.

Фізкультурны тэхнікум – Савецкая, 144.

Менскі дашкольны тэхнікум – Савецкая, 144.

Менскія 2-гадовыя пэд.курсы – Камсамольская, 23.

ШКОЛЫ ГОРАДУ МЕНСКУ

Школа №1 – Інтэрнацыянальная, 31 – беларуская

Школа №2 – Ленінская, 21 – беларуская

Школа №3 – Міхайлаўская, 4 – беларуская

Школа №4 – Савецкая, 95 – расійская

Школа №5 – Ленінская, 21 – расійская

Школа №6 – Доўгаброцкая, 21 – польская

Школа №7 – Комсамольская, 40 – яўрэйская

Школа №8 – Энгельса, 8 – яўрэйская

Школа №9 – Міхайлаўская, 4 – расійская

Школа №10 – Герцэна, 4 – яўрэйская

Школа №11 – пры Белпэдтэхн., Комсам., 23 – беларуская

Школа №12 – пры БДУ, Земляробчы зав. – беларуская

Школа №13 – Комунальная, 32 – беларуская

Школа №14 – Кошпітальная, 31/5 – беларуская

Школа №15 – Команульная, 31 – беларуская

Школа №16 – Унівэрсытэцкая, 40 (4-годка) – беларуская

Школа №17 – Рэвалюцыйная, 22 – яўрэйская

Школа №18 – Інтэрнацыональная, 31 – яўрэйская

Школа №19 – Лагойскія тракт, 28 – беларуская

Школа №20 – Лекерта, 5 – беларуская

Школа №22 – Падгорны зав., 8 – беларуская

Школа №23 – Савецкая, 126 – беларуская

Школа №24 – Энгельса, 33 (4-годка) – беларуская

Школа №26 – Вул. Вызвалення, 8 – беларуская

Школа №27 – пры яўпэдтэхн., Савецкая, 44 – яўрэйская

Школа №28 – Комунальная, 31 – яўрэйская

Школа №29 – Паўночна-Заходняя, 10 – беларуская

Школа №30 – Рэволюцыйная, 28 – яўрэйская

Школа №31 – пры БДУ, Земляробчы зав. – беларуская

Школа №32 – Загародная, 1/4 – беларуская

Школа №33 – Міхайлаўская, 4 – польская

Школа №34 – Шырокая, 49 – беларуская

Школа №35 – Стара-Мяшчанская, 15 (4-годка) – белар.

Наступным пунктам пералічаныя «прыгарадныя чатырохгодкі», школы №36-№48, якія разьмяшчаліся ў тагачасным прыгарадзе Менску: у вёсках сляпянка, Маляўка, не дзьвежына, Кальварыя, Кальварышкі. Пра мову выкладання ў гэтых прыгарадных школах нічога не паведамляецца. Але дадзеныя па Менску, бяз уліку прыгарадных школ, мы падлічыць можам:

Мова менскіх школаў Колькасць Адсотак

</tr> <tr class=»even»>

Беларуская мова 20 61%

</tr> <tr class=»odd»>

Ідыш / іўрыт 8 24%

</tr> <tr class=»even»>

расійская мова 3 9%

</tr> <tr class=»odd»>

Польская мова 2 6% Лічбы сьведчаць самі за сябе. У 1930 годзе ў Менску, больш як 60% школаў былі з беларускай мовай выкладання, а амаль чвэрць школаў былі габрэйскімі. расійскіх школы было толькі тры, а польскіх – дзьве.

Наступны разьдзел называецца «Навукова-даследчыя ўстановы». Першым пунктам ідзе «Беларуская Акадэмія Навук». Даецца вельмі дэталёвае апісанне гісторыі стварэння, дзейнасці, дасягненняў і г.д. Вось некаторыя вытрымкі з тэксту, якія падаліся мне цікавымі за астатнія:

…

Адным з буйных мерапрыемстваў інстытуту беларускай культуры, праведзеных у гэтыя гады было скліканне акадэмічнай конфэрэнцыі па рэформе беларускага правапісу і азбукі. У конфэрэнцыі прымалі ўдзел 69 дэлегатаў. Былі прадстаўнікі замежнага навуковага сьвету. Конфэрэнцыя прапрацавала шэраг галоўнейшых пытанняў беларускага правапісу, заслухала даклады па гісторыі беларускай літаратуры.

…

У сучасны момант Беларуская акадэмія навук (Менск, рог Ленінскай і Унівэрсытэцкай) падзяляецца на два аддзелы: аддзел гуманітарных навук і аддзел прыроды і народнай гаспадаркі.

У аддзел гуманітарных навук уваходзяць: інстытут лінгвістыкі, кафедра жывой беларускай мовы, інстытут навуковай мовы, кафедра гісторыі беларускай мовы, комісія для ўскладання гістарычнага слоўніку, інстытут літаратуры – кафедра гісторыі беларускай літаратуры, комісія па выданню твораў беларускай літаратуры, інстытут гісторычных навук, з кафедрамі: усеагульнай гісторыі, гісторыі Беларусі, гісторыі беларускага права, сучаснага беларускага права, архэологіі, этнографіі, марксызму і ленінізму, гісторыі Літвы, комісіяй па вывучэнню латышоў.

У аддзел прыроды і гаспадаркі Беларускай акадэміі навук уваходзяць: геологічны інстытут, кафедра глебазнаўства, кафедра ботанікі, зоологіі, антропологіі, географіі, інстытут хэміі, інстытут экономікі, комісія па вывучэнню рамесьніцтваў, кафедра коопэрацыі і колектывізацыі.

Яўрэйскі сэктар акадэміі складаецца з комісій: гісторычнай, лінгвістычнай і літаратурнай і комісіі па этнографіі і фольклёру. Апрача яўрэйскага сэктару, ёсць польскі сэктар

Цікава заўважыць, што гісторыя падзеленыя на тры разьдзелы: гісторыя Беларусі, гісторыя Літвы і сусьветная гісторыя. Таксама вельмі ўражвае тое, што існуе асобны габрэйскі сэктар акадэміі. Наагул, уся інфармацыя пра тагчасную дзейнасць БАН досыць цікавая, вось яшчэ адна вытрымка – склад акадэміі. Шмат знаёмых твараў! У сьпісе нават Тарашкевіч, які быў растраляны бальшавікамі:

У склад акадэміі ўваходзяць: У. М. Ігнатоўскі – прэзыдэнт акадэміі, М. І. Бялуга – віцэ-прэзыдэнт, Я. Колас – віцэ-прэзідэнт акадэміі, І. А. Пятровіч – неадменны сэкратар акадэміі, С. М. Некрашэвіч, Я. Ю. Лёсік, З. Т. Жылуновіч, І. І. Замоцін, У. І. Пічэта, С. Я. Вольфсон, М. Я. Грэдынгэр, С. Ю. Матулайціс, В. Я. Ластоўскі, Г. І. Гарэцкі, Я. Купала, У. В. Шкатэлаў, Я. М. Афанасьеў (Горкі), А. Д. Дубах , С. М. Вышалеўскі, М. Т. Бліодуха, Б. Тарашкевіч, А. П. Карпінскі (Ленінград), М. Я. Мар (Ленінград). Апрача таго, акадэмія мае шэраг членаў-корэспондэнтаў.

…

У гэтым годзе на Камароўцы распачалася пабудова новых будынкаў для беларускай акадэміі навук. Пабудова будынкаў будзе каштаваць звыш 2 з паловай мільёнаў руб.

Потым ідуць апісанні іншых даследчых інстытутаў. Пад нумарам два ідзе «Беларусі дзяржаўны навукова-даследчы інстытут сельскай і лясной гаспадаркі імя Ў.І.Леніна». Пасля яго ідуць «Цэнтральная раслінаводная даследчая станцыя», «Цэнтральная даследчая станцыя аховы раслін», але найбольш цікавым падаецца нумар пяты:

1. ЦЭНТРАЛЬНАЯ БАЛОТНАЯ СТАНЦЫЯ

(Праўленне станцыі – Шырокая вул., №28)

Гэта станцыя навукова-даследчага інстытуту сельскай і лясной гаспадаркі мае на мэце ўсебаковае вывучэнне балот Беларусі і спосабаў іх скарыстання. Сваю працу станцыя праводзіць на Камароўскім балоце, 4 клм. на поўнач ад Менску. Гэта балота зьяўляецца надзвычайна цікавым.

Шостым нумарам ідзе «Цэнтральная агро-хэмічная лябораторыя», а пасля яе:

1. КОНТРОЛЬНА-НАСЕННАВОДНАЯ СТАНЦЫЯ

(Савецкая вул., №71, пакоі 31 і 32)

Гэта станцыя Народнага комісарыяту земляробства зьяўляецца практычнай і навукова-даследчай установай па вызначэнні якасці насення. Экскурсант можа бачыць процэс вызначэння якасці насення, усходжасці, хваравітасці і г.д. Глебавае вывучэнне якасці насення выконваецца на раслінаводнай станцыі гаспадаркі: Пярэспа, па Стара-Барысаўскім шляху, 2 кл. ад Менску.

Далей ідуць (арыґінальная артаґрафія): Інстытут фізыатрыі і ортапэдыі, Беларускі дзяржаўны інстытут соцыяльнай гігіены, Дзяржаўны інстытут аховы працы, Беларускі дзяржаўны сухотны інстытут, Сухотны дыспансэр, Хэмічна-тэхнічная лябораторыя, Керамічная лябораторыя, Палата мер і вагі, Беларускі дзяржаўны навукова-даследчы пэдологічна-пэдогагічны інстытут, Беларускі дзяржаўны інстытут прамысловасці, Бактэрыологічны пастэраўскі інстытут, Одонтологічны інстытут, Менскае акруговае таварыства краязнаўства. Яшчэ адзін прыклад:

1. БАКТЭРЫОлогіЧНЫ ПАСТЭРАЎСКІ ІНСТЫТУТ

(Нова-Маскоўская вул., №60, тэл. 2-04)

Апрача сваіх лячэбных і профіляктычных функцый, бактэрыологічны пастэраўскі інстытут выконвае значную працу ў справе вывучэння географічнага пашырэння выпадкаў шалёнства на Беларусі і ўсіх зьвязаных з гэтым пытанняў.

Наступны разьдзел мае назву «Музэі, габінэты, выстаўкі». Пачынаецца ён з падрабязнага апісання «Беларускага дзяржаўнага музэю», ягонай гісторыі, ягоных разьдзелаў і экспанатаў. Вось невялічкая вытрымка:

Ёсць працы Рэпіна, Серава, Макоўскага, Свэнвэльда (Голандыя XVIII в.), Шэфэра (Нямеччына, XX в.), Росі (Італія XIX в.) і інш. ды Грубэ, Воўкава, Эндэ, Філіповіча, Кудрэвіча і інш. Яўрэйскі аддзел вельмі багата паказвае матар’яльную беларускіх яўэрэяў і творы сучасных яўрэйскіх мастакоў ды яўрэйскае ўжытковае мастацтва. Для агляду музэй адчынены 5, 10, 15, 20, 25, 30 кожнага месяца ад 5 – 9 гадз. увечары, а ў іншыя дні – ад 12½ – 4 гадз. Загадзя запісаўшыся, экскурсіі праходзяць дарма; чырвонаармейцы і вучні плоцяць па 5 кап.; сябры профсаюзаў – 10 кап. і інш. – 20 кап.

Другім мейсцам ідзе «Музэй Рэволюцыі», а пасля яго вялікі артыкул пра домік 1-га зьезду РСДРП з аповедам пра Румянцава і маладых габрэяў ды расейцаў, што зладзілі ў ягоным доміку невялікі кансьпіратыўны зьезд. Прыводжу толькі пачатак:

Гэта вуліца называлася тады, у гонар аднаго з губэрнатараў, Захараўскай. На Камароўцы, пасля масточку цераз Сьвіслач, рассыпаліся тут маленькія дзеравяныя домікі, агароджаныя дзеравянымі платамі. А далей, там, дзе цяпер выраслі павільёны выстаўкі і высяцца корпусы клінічнага гарадку, пачыналася тонкае, вязкае камароўскае балота. Тут, на Камароўцы, жыў у тыя гады контролёр Лібава-Роменскай чыгункі Пётра Базылёў Румянцаў…

У гэтым жа разьдзеле далей ідуць апісанні наступных музэяў (артаґрафія захоўваецца): Зоологічны музэй, Дом санітарнай асьветы, Цэнтральны дом селяніна, Цэнтральны дом комуністычнае асьветы імя К.Маркса, Дом Чырвонай арміі. Вашай увазе вытрымка з апісання дому «комуністычнай асьветы:»

…Апрача таго, у доме існуе антырэлігійны выставачны куток. У фойэ ёсць найвялікшая ў БССР скульптура Ў.І.Леніна, работы Грубэ. Экскурсіі – па ўмове з адміністрацыяй дому.

Пасля музэяў ідзе разьдзел «Клюбы». Паводле «Спадарожніка» ў Менску ў 1930 было сем клюбаў. Назвы досыць арыґінальныя. Вось толькі тры: «Цэнтральны польскі клюб імя Розы Люксэмбург», «Цэнтральны яўрэйскі клюб імя Ў.І.Леніна», «Клюб саўгандальслужачых». Пасля клюбных старонак ідзе разьдзел «Бібліотэкі». На першае мейсца, натуральна, патрапіла «Беларуская дзяржаўная бібліотэка». Вытрымка за апісання:

Бібліотэка адчынена ў 1921 годзе. Цяпер налічвае 450 тысяч тамоў, якія ахапляюць усе віды бібліотэчнае і бібліографічнае працы.

…

Набыта кніжніца какдэміка Карскага, профэсара Янчука па беларусазнаўству, этнографіі і літаратуры, а таксама бібліотэка Ісаева, Барысава, Грота, Гольдштэйна.

…

Яўрэйскі і польскі [аддзелы] абслугоўваюць на нацыянальных мовах культурныя запатрабаванні па пытаннях нацменшасцяй БССР.

Наступным разьдзелам ідзе тэатар і кіно. Тэатар названы толькі адзін: «Гарадзкі тэатр (рог вул. Энгельса і Карла Маркса)». А кінатэатраў аж пяць, але выглядае, што чатыры з іх паказвалі толькі не мое кіно:

1. Гукавае кіно, «Чырвоная Зорка», Савецкая вул.

2. Кіно-тэатр «Культура», вул. Валадарскага, №7.

3. Кіно-тэатр «Спартак», рог Савецкай и Комсомольскойю

4. Кіно-тэатр «Пролетары», Савецкая вул., №83

5. Кіно-тэатр «Інтэрнацыянал», Савецкая вул., №83

Наступны разьдзел – друк, у якім даюцца адрэсы выдавецтваў, рэдакцый ґазэтаў і часопісаў. Каб чытач змог сам ацаніць, якую прэсу чыталі менчукі ў 1930 годзе, прыводжу сьпіс газет і часопісаў цалкам:

Ґазэты Часопісы

</tr> <tr class=»even»>

«Зьвязда»

«Рабочий»

«Савецкая Беларусь»

«Orka»

«Піонэр Беларусі»

«Раўдонасіс артояс»

«Юнгэр арбэтэр»

«Юнгэр ленінец»

«Іскры Ілліча»

«Чырвоная Зьмена»

«Акцябр»

«Беларуская вёска»

«Беларускі батрак»

«Беларускі гандлёвы бюлэтэнь»

«Паляўнічы Беларусі»

«Беларуская работніца і сялянка»

«Соцыялістычнае будаўніцтва»

«Чырвоная Беларусь»

«Полымя»

«Маладняк»

«Узвышша»

«Бальшавік Беларусі»

«Комуністычнае выхаванне»

Пасля гэтага пачынаецца новы разьдзел «Сувязь і Транспарт», першы падразьдзел мае назву «Пошта, тэлеграф, тэлефон, радыё». Я думаю, у век супэр хуткіх кампутараў, сусьветнай камунікацыі і ўсюдуіснай мабільнай сувязі з асаблівай цікавасцю чытаецца тэкст пра дасягненні радыё сувязі ў Беларусі. Вось інфармацыя пра асноўную «радыё-вяшчальную станцыю імя СНК БССР»:

Станцыя пабудавана ў 1922 годзе магутнасцю 1,2 квт. У 1927 годзе перабудавана з павялічэннем магутнасці да 4 квт. Станцыя працуе на хвалі 700 мэтраў па радыусу 3000 кілёмэтраў.

…

У 1927-28 годзе было 2626 радыёўстановак: дзяржаўных – 716, самаробных – 1918, гучнагавораччых – 475.

Далей ідзе доўгае апісанне працы паштамта з шматлікімі лічбамі адпраўленых і прысланых лістоў, пасылак, бандэроляў; колькасці тэлеграм, тэлефонных размоваў і г.д. Даюцца адрэсы мясцовых аддзяленняў пошты (дзевяць на ўвесь Менск). Для мяне сталася нечаканасцю, што ў Менску на той час ужо было тры таксафоны:

1. ТЭЛЕФОННЫЯ АЎТОМАТЫ

Аўтомат у паштова-тэлеграфнай конторы – Ленінская, 34.

Пасажырскі вогзал МББ ж.д. (заля 1-й клясы)

Аўтомат пры паштовым аддзяленні на вогзале МББ ж.д.

Паводле «Спадарожніка» з вялікімі гарадамі тэлефонная сувязь працавала на працягу 24 гадзін, а з некаторымі толькі ўдзень. Напрыклад, у Негарэлае і Койданава можна было званіць толькі з 9 да 24 гадзін, а ў Ратамку і Смалявічы з 9 да 15. Наагул, тэлефонныя перамовы каштавалі вельмі-вельмі дорага. Хвіліна размовы з іншай краінай магла каштаваць болей, чым цэлая ноч у гатэлі. Вось вытрымка для некаторых гарадоў:

Менск — Харкаў. Перамовы кругл. суткі. Звыч. перамовы — 1 хв. — 1 р. 50 кап., тэрміновыя — 1 хв. — 5 р.

Менск — Кіеў. Перамовы кругл. суткі. звыч — 1 хв. — 1 р. 25 кап., тэрмін. — 1 хв. — 5 руб. 80 кап.

Менск — Адэса. Перамовы кругл. суткі. звыч — 1 хв. — 2 руб., тэрмін. — 1 хв. — 6 руб. 10 кап.

Менск — Ленінград. Перамовы кругл. суткі. звыч — 1 хв. — 1 р. 65 кап., тэрмін. — 1 хв. — 5 руб.

Менск — Варшава. Перамовы кругл. суткі. звыч — 1 хв. — 68 кап., тэрмін. — 1 хв. — 2 руб. 04 кап.

Менск — Беласток. Перамовы кругл. суткі. звыч — 1 хв. — 56 кап., тэрмін. — 1 хв. — 1 руб. 68 кап.

Менск — Смаленск. Перамовы кругл. суткі. звыч — 1 хв. — 45 кап., тэрмін. — 1 хв. — 1 руб. 40 кап.

Менск — Віцебск. Перамовы кругл. суткі. звыч — 1 хв. — 40 кап., тэрмін. — 1 хв. — 1 руб. 25 кап.

Менск — Ворша. Перамовы кругл. суткі. звыч — 1 хв. — 30 кап., тэрмін. — 1 хв. — 95 кап.

Менск — Барысаў. Перамовы кругл. суткі. звыч — 1 хв. — 15 кап., тэрмін. — 1 хв. — 50 кап.

Менск — Ратамка. З 8 да 15 гадз. звыч — 1 хв. — 3 кап., тэрмін. — 10 кап.

…

Звыштэрміновыя перамовы аплачваюцца ў 9 раз даражэй, чымся звычайныя перамовы.

Далей ідзе апісанне «транспартна-экспэдыцыйнае» дзейнасці «Саюзтранс». Потым ізноў інфармацыя пра трамваі. Гэтым разам ў дадатак даецца сьпіс прыпынкаў абодвух маршрутаў:

Першы: Таварная станцыя – Камароўка

Трамвай №1 робіць астаноўкі каля наступных вуліц: Дзяржынскага, Мясгандлю, Нова-Маскоўскай, Земляробскага завулку, Сьвярдлоўская вуліцы, Урыцкага, Ленінскай, Энгельса, Садовай, Шпітальнай, Доўгабродзкай і Камароўкі.

Другі: Пасажырскі вогзал – Старажоўка

Трамвай №2 такія астаноўкі: Вогзал, Нова-Маскоўскія, Земляробскі завулак, Сьвярдлоўская, Урыцкага, Ленінская, Энгельса, Плошча волі, Ніжні рынак, Плошча парыскай комуны, Мопру, Старажоўская, Стара-Віленская.

Пагартаўшы «Спадарожнік», каб спраўдзіць месцазнаходжанне некаторых вуліц, я змог мысленна намаляваць абодва маршруты паверсе сучаснага Менску. Трамвайныя рэйкі 1930 году паверсе асфальту 2003 году.

Далей ідзе расклад цягнікоў (у такім парадку): на Маскву, з Масквы, на Негарэлае, з Негарэлага, на Радашковічы, з Радашковіч, на Гомель, з Гомелю, Харкаў. На той час і Радашковічы, і Негарэлае былі памежнымі пунктамі на граніцы з «панскай Польшчай». Нумароў у цягнікоў няма, даецца толькі час адпраўлення ці прыбыцця і тып: кур’ерскі, хуткі, паштовы, пасажырскі, тавара-пасажырскі. Вось як гэта выглядала:

На Негарэлае

Кур’ерскі 10 гадз. 17 хв.

Хуткі 21 гадз. 30 хв.

Пасажырскі 5 гадз. 10 хв.

Пасажырскі 17 гадз. 10хв.

Тавара-пасажырскі 11 гадз. –

Тавара-пасажырскі 22 гадз. –

У канцы раскладу напісана, што да цягніку «Менск-Харкаў» прычапляліся тры дадатковых вагоны: да Севастопаля, да Еўпаторыі і да Мінэральных Водаў… У наступным разьдзеле чытачу прапаноўваецца чатыры розных маршруты экскурсій для «азнямлення з прамысловасцю». Вось першы з іх (мусіць, самы цікавы і арыґінальны):

Лямцавая фабрыка Менскага акруговага аб’яднання працколектываў (вул. Лекерта, №9), першы дзяржаўны дражджова-патачны завод «Чырвоны Золак» (2 вул. Лекерта), сьпіртусова-гарэлачны завод (2 вул. Лекерта, №15), чыгуна-ліцейны і машына-будаўнічы завод «Энергія» (2 вул. Лекерта, №36), гарбарня «Бальшавік» (2 вул. Лекерта), мэталяапрацовачны завод «Комунар» (Акольная вул., №3), вяровачная майстэрня (Сьвярдлоўская вул., №67), Беларускае аддзяленне «Устаноўка» (Нова-Серпухоўская вул., №29).

Разьдзел экскурсіі ўтрымлівае падразьдзел «Ваколіцы Менску», дзе чытачу прапаноўваюць наведаць усялякія фабрыкі, заводы, калгасы і саўгасы за межамі гораду. Вось такія дзесяць дэстынацый для тагачаснага беларускага турыста:

• Камароўскае балота
• Лошыца
• Весялоўка
• Даследчая свьінаводная станцыя ў Малай сляпянцы
• Цэнтральная бульбяная станцыя ў Вялікай сляпянцы
• Саўгас імя Лекеркта
• Саўгас «Вольная праца»
• Саўгас Анцаловічы
• Саўгас імя Будзёнага
• Саўгас «Чырвоны транспартнік»

Пасля гэткіх цікавых турыстычных прапановаў ідзе разьдзел «Прамысловасць». Даецца вельмі падрабязная, дэталёвая інфармацыя пра 27 прадпрыемстваў Менску. Сярод гэтых прадпрыемстваў (правапіс захаваны): Гута «Пролетар», Гарбарня «Бальшавік», Другі дражджавы завод «Пролетар», браварня «Беларусь», Шпалерная фабрыка імя Вароўскага, Хэмічна-фармацэўтычны завод, Друкарня імя Сталіна, Лямцавая фабрыка, Шчоточна-сукурана-галянтарэйная фабрыка імя Крупскай, Фабрыка цацак «Адраджэнне». Вытрымкі з апісанняў:

…

1. БРАВАРНЯ «БЕЛАРУСЬ»

(Рог Комунальнай і Старажоўскай)

Браварня пабудавана ў 1893 годзе. Зараз браварня мае наступныя аддзяленні а) машыннае (рухавікі), б) саладзільнае (збожжа мочыцца і прарошчваецца), в) сушыльнае (збожжа сушыцца пры + 50 град.), г) драбільнае (збожжа вальцамі драбніцца), д) заторнае звальцованае (здбожжа варыцца ў чопе), е) халадзільнае (зваранае астуджваецца пры -4 град.) ж) мыцельнае (мыюцца бочкі і бутэлькі). Апрача таго, ёсць кузьня, сталярня і бандарня. Сыравіну браварня атрымлівае з СССР, а вырабамі абслугоўвае пераважна Беларусь. На браварні працуе 88 чалавек.

…

1. ШПАЛЕРНАЯ ФАБРЫКА ІМЯ ВАРОЎСКАГА

(Зав. вызвалення, №26)

Фабрыка абсталявана ў 1923 годзе ВСНГБ на месцы разбуранай прыватнай фабрыкі. Праца фабрыкі адбываецца ў наступных аддзяленнях: а) машынамі з рухавіком на 45 конскіх сіл, б) лябораторным, дзе ўкладаюцца ўзоры, в) друкарскім, дзе машынамі адціскаюцца розныя ўзоры, г) кашальным, дзе адрэзваюцца належнай даўжыні шпалеры, д) лашчыльным, дзе запакоўваюцца гатовыя шпалеры. Рабочых 99. На фабрыцы выдаецца насценгазета.

…

1. ДРУКАРНЯ ІМЯ СТАЛІНА

(Пляц Волі, Пляц Працы)

Друкарня організавана ў 1920 годзе на месцы былой губэрнскай друкарні. Можна прасачыць, як выдаюцца кніга і газета, прайшоўшы праз наборнае, стэрэотыпнае, лінатыпнае, машыннае, пераплётнае і іншыя аддзяленні. У друкарні працуе 495 чалавек.

…

1. ГАРЭЛАЧНЫ ЗАВОД

(Вул. 2-я Лекерта, №15)

Завод пабудаваны ў 1922 годзе на месцы ранейшага, які спалілі белапалякі. Зараз на ім працуе 47 рабочых у такіх аддзяленнях: а) сьпіртовы склепе, б) купатным, в) мытніку, г) разьлівачным, д) гарэлачыным склепе, е) прыёмачным, з) рамонтнай майстэрні. Завод штодзённа вырабляе 600 вёдраў сьпірытусу.

…

1. ФАБРЫКА ЦАЦАК «АДРАДЖЭннЕ»

(Вяземская вул., №5)

Фабрыка існуе з 1927 году і мае наступныя цэхі: а) бляшаны, дзе вырабляюцца бляшаныя цацкі, б) мастычны, дзк вырабляюцца лялькі, в) лазовы, дзе вырабляюцца з лазы розныя рэчы для дзяцей, г) слясарны, дзе вырабляюцца дзіцячыя каляскі, вэлёсыпэды і інш., д) ложкавы, дзе вырабляюцца нікеляваныя ложкі ў гісэрным і кавальскім аддзеле, е) сталярны, які абслугоўвае іншыя цэхі і з) скуьптурны, дзе вырабляюцца статуэткі і бюсты.

1. ШЧОТОЧНА-СУКУРАНА-ГАЛЯНТАРЭЙНАЯ ФАБРЫКА ІМЯ КРУПСКАЙ

(Вул. Розы Люксэмбург, №26)

Фабрыка організавана Наркомпрацы ў 1923 годзе. У 1928 годзе фабрыка перайшла ў гэтае спэцыяльна пабудаванае памяшканне. Зараз фабрыка мае 3 наступных аддзяленні: а) шчотачнае і пэндзлевае, б) партманэтнае і портфэльнае і в) чамаданнае. Рабочых 700 чалавек.

…

1. ЭЛЕКТРЫЧНАЯ І ВАДАПРАВОДНАЯ СТАНЦЫЯ

(Савецкая вул., №110)

Электрычная станцыя існуе з 1904 году. Цяпер яна дае звыш 3,000 кілёўат і абслугоўвае сьвятлом увесь горад і токам шмат фабрык і заводаў.

…

Аглядаць станцыю можна толькі ў не дзелю ад 13 да 15 гадзін дня.

…

1. ХАЛАДЗІЛЬНІК ІМЯ 10-ГОддзЯ БССР

(Чэрвеньскі шлях, №3)

Халадзільнік пабудаваны ў 1928 годзе і зьмяшчае 650 тон. Халадзільнік мае 16 камор, у якіх зьмешчаны продукты, 2 аміячныя компрэсары па 120 тысяч колёрый кожны ў гадзіну. Кожная камора абсталявана паветранымі халадзільнікамі. Халадзільнік мае чыгуначныя пад’езды.

…

1. ПАЖАРНАЕ ДЭПО

(Бакунінская, 8-21)

Цэнтральнае пажарнае дэпо падпарадкавана аддзелу комунальнай гаспадаркі і мае на мэце барацьбу з пажарамі і іншымі наваламі. Дэпо мае 2 гаражы – аўтомобільны і конны.

<span id=»mova»></span>

Асаблівасці мовы «Падарожніка»

<img src=»wilna_bahnhof.jpg» width=»226» height=»143» alt=»Minsk. Wilenski Vagzal» /> У 1930 годзе нават камуністы пісалі з мяккімі знакамі! «Спадарожнік» напісаны па-беларуску клясычным правапісам, але ўважлівы чытач адразу ж убачыць, што мова «Спадарожніку» мае шэраг асаблівасцяў і трохі адрозьніваецца ад сучаснай мовы «Нашай Нівы» ці іншых выданняў, якія карыстаюцца клясычным правапісам сёння, праз семдзесят тры гады. Гэтыя дробныя адрозьненні як балючыя ўколы ігліцы напамінаюць нам, што ў нас усё яшчэ няма адзінага сучаснага стандарту «тарашкевіцы». Але ж гэта тэма для асобнага артыкулу. Тут я стаўлю за мэту проста пералічыць і апісаць некаторыя асаблівасці мовы «Спадарожніка».

• На той час ва ўсіх афіцыйных дакумантах і ў «комуністаў», і ў «наркомаў», і ў «нацдэмаў» назву нашай сталіцы пісалі толькі як Менск. У «Спадарожніку» таксама бачым напісанне «Менск». Польская ці расійская форма «Мінск» у тэксце не сустракаецца.

• Для сучаснага беларускага чытача, напэўна, першае, што кідаецца ў вочы, гэта «оканне», дакладней кажучы, тое, што аканне не распаўсюджвалася на запазычаныя словы. Напрыклад: комітэт, рэволюцыя, фото, спортыўны, консультацыя, модэльны, вэлёсыпэдны . Але сустракаем таксама: саюз, каапэрацыя, арганізацыя. Беларускамоўнаму чалавеку трэба было дакладна ведаць, калі пісаць «о», а калі – «а». Гэта нагадала мне пра не даўнія хваляванні некаторых наведнікаў сайту, якія цьвердзяць, што адрозьніць «г» (h) і «ґ» (g) –. занадта цяжкая справа. Калі нашы суайчыннікі маглі правільна пісаць у 30-х і адрозьніваць «о» ад «а», то, я думаю, адрозьніць «г» і «ґ» – не больш складаная задача, а можа нават прасцейшая. Аўтар зрабіў толькі адно памылку, напісаўшы «колёрыя» замест «калёрыя». Гэта добры прыклад гэтак званай гіпэркарэкцыі. Напрыканцы хацеў бы заўважыць, што я знаёмы з некалькімі мовазнаўцамі, якія і цяпер пішуць запазычаныя словы праз «о».

• Мяккія знакі ў словах напісаны слушна, але на прыназоўнікі не распаўсюджваліся. Напрыклад, »з якіх ужо атрымалі», «з іх боку раздалася частая страляніна», «выключна з беларускай сыравіны» .

• Мяккія -ль у запазычаных: мэталяпрацоўчы, расплянаваны, архэологія, вэлёсыпэдны. Але чамусці, »Голандыя» .

• Цьвёрдыя с у запазычаных: сынагога, марксызм.

• Аўтар паслядоўна піша э у запазычаных: габінэт, архэологія, каапэрацыя, мэдычны, інструмэнтар. Толькі ў адным выпадку сустракаецца «е»: »Завод «Энергія»» . Магчыма з тае прычыны, што гэта назва.

• Зьбег зычных -тр нямае галоснага: тэатр, кілёмэтр .

• няма ётызацыі, там дзе яна ёсць цяпер нават у наркамаўцы: бібліографічны, прэзыдыуму, бактэрыологічны, радыус. .

• Канчатак -аў не такі пашыраны, як цяпер: для патрэб, забясьпячэнне чырвоных партызан .

• Аўтар ужывае толькі кароткую форму дзеепрыметнікаў: »была дастаўлена» (а не «дастаўленая»), »сталоўка, якая ўзімку прыстасавана да…» .

• Некаторыя асаблівасці пунктуацыі: аўтар ставіць кропкі пасля нумароў тэлефонаў. Коскі ў дапаўненнях, напрыклад: »Акрамя водпуску лякарстваў, аптэчныя прадпыемствы прадаюць…» Калі ідзе пералічэнне, то сустракаецца наступнае афармленне сьпісаў: а), б), в), г), д), е), э), ё), з), дж), дз). Але ўжываецца непаслядоўна, сустракаецца і стандартны альфабэтны парадак.

• »Пляц волі» (з малой літары), але некалькі разоў сустракаецца і варыянт «Пляц Волі».

• Скароты: «кілёмэтр» скарочана напісаны непаслядоўна: сустракаецца як, «клм», так і «кл». Для градусаў Цэльсія ўжываецца скарот «град.» Замест «ст.» (стагоддзе) ужываецца «в.» (век): XVIII в.

• Цікава, што аканне не распаўсюджвалася на запазычаныя словы (напрыклад, аўтар піша »сэкратар» ), але ж таксама бачым »матар’ял» , з яўным гіпераканнем.

• Можна заўважыць, што аўтар пазьбягае слова «пагэтаму» і заўсёды піша «з гэтай прычыны». Таксама трэба адзначыць, што аўтар паслядоўна піша «у Беларусі», я сустрэў толькі адзін выпадак, дзе было напісана «на Беларусі».

• Некаторыя асаблівасці лексыкі: гучнагавораччы, мэдычны, інструмэнтар, дзеравяны (драўляны), інформацыйна-вучотная (інфармацыйна ўліковая), выстаўка (выстава), астаноўка (прыпынак), справачныя весткі (даведкі), заграніца (замежжа), расійскі (расійскі), эксплюёатацыя (эксплюатацыя), Кастрычнікавая рэволюцыя (Кастрычніцкая рэвалюцыя), дзеля (у значэнні «для»), Вільна (Вільня), габінэт (кабінэт), торп (торф), чымся (чым), хэмія (хімія), вогзал і вагзал (вакзал), сьпірытус (сьпірт).

Аўтар будзе вельмі ўдзячны за папраўкі і парады.

---

• • Уладзімір Каткоўскі